به گزارش تارنمای مدرسۀ ایران، ششمین برنامه از فصل اول «مدرسه ایران»، ۱۹آذر۱۳۹۸، از شبکه چهار سیما با موضوع «تأثیر معماری و محیط مدرسه در یادگیری» روی آنتن رفت. در این برنامه، حمید اسکندری، مجری و علی قربانی، کارشناس تعلیم و تربیت، با دکتر مهدی حجت، معمار و استاد پیشکسوت دانشکده معماری دانشگاه تهران، دربارۀ پرسش‌های زیر گفت‌وگو کردند.

پرسش‌هایی همچون «نقش ساختمان و محیط مدرسه بر تعلیم و تربیت دانش‌آموزان به چه شکل است؟»، «آیا محیط مدرسه خود می‌تواند دارای شخصیت مستقلی باشد که بر روی تعلیم و تربیت دانش‎آموزان اثر بگذارد؟»؛ «ضوابط طراحی همسان مدارس که با توجه به استانداردهای سازمان برنامه و بودجه و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور به طور یکسان در سراسر کشور اعمال می شود، چه نقشی در اثربخشی محیط مدرسه دارد؟»

دکتر مهدی حجت، معاون پیشین شهرسازی و معماری شهرداری تهران در ابتدای این برنامه گفت: بهترین رویکرد در رابطه با تأثیر معماری و محیط مدرسه در یادگیری این است که بپرسیم، مدرسه چه کسی هست؟ نه اینکه مدرسه چه چیزی هست؟ باید از خودمان بپرسیم که تلقی ما از مدرسه چه کسی هست و راجع به شخصیت مدرسه صحبت کنیم؟ در اینصورت هست که هم شکل آن، هم جایِ آن و هم نحوه ارتباطات آن، روشن می‌شود و طبیعتاً نقش اجتماعی آن معلوم می شود.

حجت، عضو عضو هیئت‌علمی دانشکده معماری دانشگاه تهران گفت: وقتی می‌گوییم که مدرسه مکان تعلیم و تربیت است باید به شخصیت مدرسه توجه ویژه‌ای کنیم. در حوزه شخصیت تا چه اندازه مدرسه ما مهربان است؟ آیا محیط مدرسه به اندازه محیط خانه مهربان است؟ مدرسه چقدر به دانش‌آموزان ما تعلیم اعتقادی می‌دهد؟ آیا به اندازه مسجد به فرزندان ما تعلیم اعتقادی می‌دهد؟ یا فقط محل ارائه علم است. وقتی راجع به مدرسه صحبت می‌کنیم، راجع به یک آدم با خصوصیات مختلفی که شخصیت او را تشکیل داده است، صحبت می‌کنیم. انسان با طبیعت باید ارتباط داشته باشد، محیط مدرسه تا چه اندازه می‌تواند به تحقق ارتباط دانش‌آموزان با طبیعت کمک کند؟

وی در پاسخ به این پرسش که فروکاهش اهداف مدرسه به محلی برای علم‌آموزی نه تربیت دانش‌آموزان چه اثراتی دارد، گفت: وقتی می‌گوئیم آموزش و پرورش؛ یعنی محلی است که علاوه بر آموزش باید به پرورش دانش‌آموزان بپردازد و تمام عوامل محیطی در کیفیت وجودی دانش‌آموزان مؤثر هستند. به عبارت دیگر همه عوامل بر روی رشد و تربیت دانش‌آموز اثر دارد. رنگ در و دیوار مدرسه مؤثر است. مدرسه حوض داشته باشد یا نداشته باشد و موارد دیگر در پرورش دانش‌آموز مؤثر است.

الآن در اغلب مدارس، درِ مدرسه ما یک درِ بزرگ خاکستری آهنی است، وقتی بسته می‌شود، صدایی به مانند صدای درِ زندان می‌دهد. این نوع در را باید جایگزین کنیم و تبدیل به یک درِ مهربان کنیم. باید محیط مدرسه به شکلی باشد که وقتی بچه وارد مدرسه می‌شود، فکر نکند که وارد زندان شده است.

دانش‌آموز آموزش را فرا می‌گیرد ولی آیا پرورش پیدا می‌کند؟ آیا لوازم محیطی لازم برای پرورش دانش‌آموزان در محیط مدرسه فراهم شده است؟ ما ۱۲ سال فرزندان خود را به مکانی می‌فرستیم که باید پرورش پیدا کنند، آیا این امر به درستی محقق می‌شود؟

بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در رابطه با اثرگذاری عمیق محیط مدرسه بر دانش‌آموزان گفت: محیط مدرسه خود یک مربی است؛ یعنی فقط معلم و ناظم و ارکان مدرسه مربی نیستند بلکه خود مدرسه هم مربی است. به تعبیر دیگر ما به اندازه‌ای که فرزند خانواده‌هایمان هستیم، فرزند خانه‌هایمان نیز هستیم و تربیت شده محیط مدرسه خود نیز هستیم. آموزش‌وپرورش، مدارس، معلمان و اولیاء دانش‌آموزان از این تأثیر غفلت کرده‌اند. مدرسه، مربی است و تأثیر عمیقی بر دانش‌آموزان می‌گذارد.

حجت در پایان در پاسخ به اینکه الگوی مطلوب مشارکت مدارس، خیرین، خانواده‌ها و دانش‌آموزان در شکل‌گیری فضای مطلوب مدرسه به چه شکل است، گفت: خواست و نیاز این مجموعه افراد اثرگذار، در ساخت محیط مدرسه مهم است و فراخوانده‌شدن آن‌ها برای نظردهی یک اصل است. در این فرآیند به چه نتیجه‌ای می رسند مهم نیست. مهم این است که فراخوانده شوند و خواست و نیاز آن ها پاسخ داده شود. در این راستا محیط مدرسه باید بنیادی‌ترین خواست ها و نیازهای خانواده‌ها را در بر گیرد. مجموعه خواست‌ها و نیازهای مخاطبین باید جدی گرفته شود. عوامل مختلف مؤثر در محیط مدرسه حتما باید در فرآیند نظردهی مشارکت کنند نه صرفا از نظر مالی که بیایند ساختمان مدرسه را بسازند. باید از نظر ذهنی مشارکت کنند که آن ها چه می‌خواهند؟ اینجا نیز کار تمام نمی‌شود، مخاطبین را باید به مبانی و اصلی‌ترین خواست ها که وجود دارد هدایت کنیم.

مدرسه باید تعلق به زمان و مکان خودش داشته باشد ولی در آنچه عرضه می‌کند مانند دیوان حافظ بی‌زمان و بی‌مکان شود؛ یعنی بتواند به اصلی ترین خواسته‌هایی که انسان دارد جواب بدهد. هر مدیری، هر مدرسه‌ای، هر انجمن اولیاء و مربیانی برای مدرسه خود فکر کند که کوچکترین کارهایی که در راستای اثربخشی محیطی می‌تواند انجام بدهد به چه شکل است و آن را عملیاتی کند، این فرآیند است که مجموعه معلم و دانش‌آموز را به حرکت در می‌آورد و آن گاه به سمت مدرسه مطلوب پیش می‌رویم و این مهم از طریق فرهنگ‌سازی پیش می‌رود. دستورالعمل استانداردسازی مدارس و بخشنامه‌ها در راستای اثربخشی محیط مدرسه راهگشا نیستند.

همچنین علی قربانی، معمار و پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)، در میز گفت‌وگوی برنامه «مدرسه ایران» گفت: ساختمان مدرسه در برنامه درسی پنهان و آنچه در ضمیر ناخودآگاه دانش‌آموزان تأثیرگذار است، نقش تربیتی بسیار با اهمیتی دارد. مدرسه کانون ارتباط و فهم دانش‌آموزان از جامعه است. اولین و اثرگذارترین نهاد اجتماعی که فرزندان ما بعد از خانواده پا به آن می‌گذارند، نهاد مدرسه است. فرزندان ما شکل ارتباطی خود را از مدرسه یاد می‌گیرند و اینکه سنخیت خاصی بین فضاهایی که دانش‌آموزان در مدرسه تجربه می‌کنند و فضاهایی که در بزرگسالی با آن روبه‌رو می شوند و چگونگی ارتباط محیطی آن‌ها در آینده، برقرار است.

قربانی در ادامه با اشاره به اهمیت محیط مدرسه در تربیت دانش‌آموزان، عنوان کرد: مدرسه یکی از محل‌های تربیت است و فقط محل علم‌آموزی نیست. دانش‌آموزان ۱۲ سال  و به طور متوسط حداقل روزی ۸ ساعت از بهترین زمان عمرشان را در مدرسه می‌گذرانند. در مدرسه هست که دانش‌آموز یاد می‌گیرد با طبیعت اطرافش به چه شکل ارتباط برقرار کند؟ با اجتماع اطرافش به چه شکل ارتباط برقرار کند؟ با خانه و خانواده از طریق مدرسه می‌تواند آشنا شود اما ما مدرسه را فروکاهش می‌دهیم به محل علم‌آموزی و با توجه به این نکته ساختار مدرسه به صورت امروزی در می‌آید. ما حیاط مدرسه‌ای داریم که آسفالت شده، نه درختی و نه حوض آبی در آن است و حتی فرزندان ما به شکل درستی نمی‌تواند با آسمان خودشان ارتباط برقرار کنند.

قربانی در پاسخ به اینکه مدرسه فقط یک عنوان صرف نیست و شخصیت مدرسه را در بر می‌گیرد به توضیح کلاس‌های خانه‌داری در دوره پهوی اول در راستای شخصیت‌سازی مدرسه پرداخت: این هنر ماست که به چه شکل به فضای مدرسه شخصیت بدهیم و فقط از عنوان مدرسه استفاده نکنیم. یک مصداقی که به نظر می رسد، کلاس های خانه‌داری ای است که در دوره پهلوی اول شکل گرفتند و این کلاس‌ها در دبیرستان ها برای دختران شکل می‌گرفتند اما در دوره‌ای که اصل ۴ ترومن می‌آید و برنامه‌ریزی می‌کند، اولین کاری که می‌کند، خانه‌هایی را طراحی می‌کند که به آن‌ها خانه‌های الگو می‌گفتند و رویه قبلی را دستخوش تغییر قرار می‌دهد. دختران دبیرستانی که کلاس‌های خانه‌داری را می‌خواستند بگذرانند، زمانی که ساعت کلاس خانه‌داری آن‌ها فرا می‌رسید، به این خانه‌های الگو می رفتند و در آنجا آموزش می‌دیدند. چرا؟ چون خود طراحی آن فضا، یک بخش مهمی از برنامه درسی هست و پرورش به معنای واقعی کلمه در فضای عینی اتفاق می‌افتد.

ما یک بخشی از تحول خانه جدیدی که داریم ناشی از این کلاس‌هاست؛ یعنی عمق پرورشی چنین رویکردی به اندازه‌ای بوده که در فضای واقعی خانه‌های ما نهادینه شده است.

این پژوهشگر در پایان برنامه گفت: ‌یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، ضوابط طراحی همسان مدارس است که سازمان برنامه و بودجه و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور دارند و در حال اجرایی کردن این ضوابط هستند. در این ضوابط دیگر فرقی نمی‌کند که مدرسه‌ای در تهران باشد و یا در بوشهر باشد و به تفاوت های محیطی و اقلیمی توجه نمی‌شود. در نتیجه یک بخش از حل این مشکل و مشکلات معماری و محیط مدرسه به دست دانشگاهیان و سیاستگذاران است ولی در عین حال دانش‌آموزان، معلمان و مدیرانی که در حال حاضر در مدرسه هستند، نیز می‌توانند اثرگذاری خود را داشته باشند. در واقع ما داریم در محیط مدرسه زندگی می‌کنیم و یک نوع مواجهه با مشکلات محیطی مدرسه این است که خودمان نیز فارغ از سیاستگذاران، ظرف زندگی‌مان که همان محیط مدرسه است را اصلاح کنیم.

گفتنی است برنامه مدرسه ایران کاری از گروه اجتماعی شبکه چهار سیماست که به تهیه کنندگی حمید اسکندری و سردبیری حسین غفاری، هر هفته سه‌شنبه‌ها ساعت ۲۱ از این شبکه پخش می‌شود.