دکتر علی رضا صادق‌زاده قمصری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس و مدیر گروه علوم تربیتی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، در اولین نوبت از سری وبینارهای انجمن فلسفه تعلیم و تربیت به تبیین و نقد فلسفی سه رویکرد تربیتی به فضای مجازی بر اساس دیدگاه اسلامی می‌پردازد. وی در این مقال در جست‌وجوی راهبردی معقول و واقع‌بینانه برای رویکرد تربیتی به فضای مجازی در دوره کرونا و پساکرونا است. او در چکیده این مقاله اشاره می‌کند:

در جوامع معاصر، صاحبنظران تربیتی با توجه به مزایا و نکات مثبت ونیز چالش ها و خطرات واقعی استفاده از فضای مجازی کوشیده اند تا مواجهه ای تربیتی با این پدیده را دنبال نمایند.اما ظهور وگسترش بیماری کرونا در سراسرجهان و لزوم مواجهه پیشگیرانه با آن ، باعث شد که در سراسر جهان استفاده از آموزش مجازی به عنوان یکی از راهکارهای اصلی برای نجات نظام های آموزشی از  این بحران قلمداد گردد و بین عموم صاحبنظران و سیاستگذاران  وکارگزاران  نظام های تربیتی ، توافقی قابل توجه نسبت به لزوم استفاده ابزاری از ظرفیت نسبتا مغفول فضای مجازیدر این زمینه  مشاهده گردد.

اما  در خصوص  نحوه استفاده از  ظرفیت ها و فرصت های بی نظیر  این پدیده  ونیز چگونگی تقلیل خطرات وتهدیدهای  قابل توجه آن   –چه در دوره کرونا وچه پس از عبور انشاالله موفق ازآن -، بطورکلی می توانیم سه رویکرد تربیتی متمایز را شناسایی کنیم: ۱- پیشگیری ومهار،۲ – سالم سازی فضای مجازی  و۳-ارتقای سواد مجازی ؛  که تربیت پژوهان مسلمان و سیاستگذاران  فرهنگی وتربیتی جامعه اسلامی معاصر ایران در این زمینه بادو پرسش مهم مواجهند:

« ۱-با فرض لزوم تکیه فرآیند تربیت بر آموزه های اسلامی،  این رویکردهای  سه گانه  به فضای مجازی  ومبانی فلسفی آنها ، براساس دیدگاه اسلامیدارای چه نقاط قوت و ضعفی هستند؟

۲  –  چه راهبرد معقول و واقع بینانه ای را می توان در مواجهه تربیتی با فضای مجازی در دوران معاصر بر این اساس پیشنهاد نمود؟ »

ین بحث در صدد پاسخگویی به این دو پرسش مهم است و در اینراستا،  پس از توصیف اجمالیرویکرد های یادشده ، آنها را  نخست  مورد  تحلیل وتبیین فلسفی قرار می دهد و نشان می دهد که هر یک از رویکرد های یاد شده بر کدام  مبنای انسان شناختی ،کدام  تلقی خاص از تربیت و چه تصورمشخصی از فضای مجازی و فرصت ها و تهدیدهای آن مبتنی هستند.سپس بر اساس ملاک های برگرفته از دیدگاه اسلامی ،به نقد و ارزیابی  هر سه رویکرد  می پردازد و معلوم می کند که التزام به هر یک از این سه رویکرد در مواجهه با فضای مجازی  چه نکات مثبت و  چه محدودیت هایی را به همراه دارد.  البته بحث با ملاحظه  این واقعیت غیرقابل انکار که  رویکرد نخست -یعنی پیشگیری و مهار در مواجهه با فضای مجازی- در عمل دچار  ناتوانی وضعف آشکار است  و این واقعیت که بحث فیلترینگ و محدودسازی کامل امکانات دسترسی همگان  به فضای مجازی ، امروزه درپرتو فناوری های نوین ارتباطی (خواه یا ناخواه) موضوعی تقریبا ناممکنو حتی در صورت  داشتن توجیهی  تربیتی ، آرزویی دست نیافتنی  بحساب می آید، این پیشنهاد راهبردی را مطرح می کند که در کشور ما  در باره سیاست های کنونی  عقیم وناکارآمدکنترل ومحدودسازی فضای مجازی، تاملات جدی وواقع بینانه ای  با چرخش اساسی بسوی دورویکرد  دیگر  (یعنی سالم سازی فضای مجازی و ارتقای سواد مجازی ) ، صورت گیرد و رویکرد مهارنمودن و محدودسازی  فضای مجازی نیز بجای بهره گیری از سازوکارهای فنی، سیاسی و امنیتی  به سوی استفاده ازآن  تنها برای مدتی  محدود ومخاطبانی مشخص وبرای گذر از شرایط بحرانی  کودکی و نوجوانی- آن هم با بهره مندی از  ظرفیت نهادهای اخلاقی و تربیتی جامعه (خصوصا  با  جلب مشارکت جدی مدارس و خانواده ها در این موضوع)- تغییر جهت اساسی یابد.

به‌هرحال بحث حاضر  در بخش بعدی ودر پاسخ به پرسش دوم،  با تکیه بر مبانی انسان شناختی  مقبول در نگاه اسلامیو  با توجه به تبیین مورد نظر از فرآیند تربیت در این منظر ، و نیز باتوجه به نقاط قوت وکاستی هر سه رویکردمورد نقد  ، راهبرد تربیتی متناسب و واقع بینانه ای را پیشنهاد می نماید  که  در واقع ترکیب و تلفیقی منسجم و هوشمندانه از این سه رویکرد با ملاحظه ارزیابی  نقاط قوت وضعف آنها  و  با توجه به مراحل رشد متربیان در طول زندگی است.

البته این بحث در پایانبا تلقی فضای مجازی (و ترجیح توصیف این پدیده به فضای سایبری) در دنیای معاصر به منزله نوعی خاص از زندگی حقیقی انسان معاصر (البته در فضایی موازی و دارای خصوصیات متمایز از فضای زندگی متعارف) و تصویر مقبول از دین و دین ورزی به مثابه آیین الهی برتر زندگی انسان در همه شئون و ابعاد ، به این  نظر نوآورانه می رسد کهلازم است  با نگاهی آینده نگر و واقع بینانه به ابعاد وگستره فضای سایبری، زندگی  در این فضا براساس معیارهای دینی را یکی از شئون متمایز حیات طیبه انسان در دوران معاصر بدانیم که  به لحاظ تربیتی، تمهیدات و زمینه سازی های خاصی را اقتضا می نماید. یعنی افزون بر ساحت های شش گانه”تربیتاخلاقی ودینی”، ” تربیت بدنی وزیستی”، “تربیت اقتصادی وحرفه ای “، “تربیت علمی وفناوری”، “تربیت اجتماعی و سیاسی” و “تربیت زیبایی‌شناختی و هنری” که «فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران» ،آنها را به عنوان شئون نسبتا متمایز زندگی شایسته انسانی  براساس نظام معیار ربوبی به شمار آورده است، باید با توجه به رویکرد اسلامی، ساحتی متمایز از فرآیند تربیت را معطوف به آماده شدن متربیان برای حضور فعال و دین ورزانه در فضایسایبری نماییم . لذا با وجود لزوم اتخاذ رویکرد پیشگیرانه از آسیبهای فضای مجازی و نیز تلاش حتی الامکان برای سالم سازی فضای مجازی در دسترس نسل جوان  ، باید از  این رویکردها -به عنوان تدابیری هرچند لازم ولی موقت  ومتناسب با مراحل اولیه تربیت (یعنی دوران خطیر کودکی و نوجوانی )- عبور کنیم و با توسعه رویکرد ارتقای سواد مجازی  و بازسازی مفهومی آن با الهام از آموزه های اسلامی ، به سمت زمینه سازیخاص کسب شایستگی های اختصاصی  لازمجهتحضوراخلاقی   و دین مدارانه  در فضای سایبری  توسط متربیان برای درک واصلاح پیوسته موقعیت خود و دیگران در  این فضا براساس نظام معیار اسلامی حرکت نماییم . در نتیجه بایستی «تربیت برای حضور فعال اخلاقی و دین مدارانه  در فضایسایبری » را به مثابه ساحتی متمایز و مهم ولی مغفول از تربیت اسلامی در دوران معاصر ( البته به معنای موسع  تربیت بر اساس دین) به شمار آوریم. به نظر می رسد رسمیت دادن به این ساحت متمایز   و توجه مناسب به کسب شایستگی های ویژه آن در  برنامه مدارس و دانشگاه ها ،می تواند نگرانی  سیاست گذاران تربیتی کشور در باره نحوه کیفیت بخشی به روند  آموزش مجازی در دوران  کرونا وپساکرونا را نیز بطور اساسی پاسخگو باشد .